مقدمه اینورس

انیمیشن در سایه سرو، ساخته‌ی حسین ملایمی و شیرین سوهانی، توانست افتخار بزرگ دیگری برای سینمای ایران رقم بزند و جایزه‌ی اسکار بهترین انیمیشن کوتاه را از آن خود کند. این فیلم که پیش از این در جشنواره‌های معتبر بین‌المللی مانند ترایبکا، لس‌آنجلس، انیمایو و اسپارک انیمیشن درخشیده بود، حالا در کنار فیلم‌های جدایی نادر از سیمین و فروشنده، به‌عنوان سومین اثر ایرانی برنده‌ی اسکار، در تاریخ سینمای ایران ثبت شده است.

ملایمی و سوهانی، که تنها چند ساعت پیش از آغاز مراسم به لس‌آنجلس رسیدند، در میان هیجان حاضران، جایزه‌ی خود را دریافت کردند. ملایمی در سخنرانی کوتاهش گفت:

«این یک معجزه است. صحبت کردن در این لحظه برای ما دشوار است، اما بله، اگر استقامت کنیم و به مسیرمان وفادار بمانیم، معجزه‌ها رخ خواهند داد.»

به مناسبت این رخداد، انتشار مصاحبه‌ی جذاب شبکه‌ی AWN با فیلم‌سازان این اثر را ضروری دیدیم. این گفت‌وگو، نگاهی عمیق به فرآیند خلاقانه، چالش‌های ساخت، و انگیزه‌های درونی سازندگان در سایه سرو دارد. در ادامه، می‌توانید ترجمه‌ی کامل این مصاحبه را بخوانید.

همچنین بخوانید: دوره جامع آموزش انیمیت کاراکتر سه‌ بعدی

---

نوشته دن سارتو | سه‌شنبه، ۱۸ فوریه ۲۰۲۵، ساعت ۱۲:۵۷ بعد از ظهر

حسین ملایمی و شیرین سوهانی، فیلم‌سازان ایرانی، از فیلم طراحی دستی‌شده و عمیقا شخصی‌شان می‌گویند؛ اثری که در تنگنای شدید سیاسی و اقتصادی ساخته شده و داستان ناخدایی را روایت می‌کند که دچار اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) است و با دخترش زندگی می‌کند. او که می‌خواهد پدری مهربان باشد، در کشاکش زندگی سخت و طاقت‌فرسا گرفتار شده است.

جنگ و عواقبش، زخم‌های عمیق، هم جسمی و هم روحی، بر جای می‌گذارد که نسل‌ها را درگیر می‌کند. انیمیشن کوتاه «در سایه سرو»، فیلم انیمیشن کوتاهی دو بعدی، با سبک طراحی دستی و باظرافت است که بدون دیالوگ ساخته شده و به نویسندگی، تهیه‌کنندگی و کارگردانی حسین ملایمی و شیرین سوهانی، فیلم‌سازان ایرانی، به کاوش در مضامین خانواده، فداکاری و آسیب‌های ناشی از جنگ می‌پردازد.

انیمیشن کوتاه در سایه سرو، که در شرایط دشوار سیاسی و اقتصادی ساخته شده، داستان ناخدای سابق کشتی‌ای را روایت می‌کند که از اختلال استرس پس از سانحه رنج می‌برد و با دخترش در کلبه‌ای ساده در حاشیه خلیج فارس زندگی می‌کند. آن‌ها با چالش‌های زندگی سخت و منزوی دست‌وپنجه نرم می‌کنند و ناخدا با وجود تمایل عمیقش به این که پدری مهربان و دلسوز باشد، نمی‌تواند آن‌طور که باید با دخترش ارتباط برقرار کند. یک روز صبح، اتفاقی غیرمنتظره زندگی‌شان را زیر و رو می‌کند. معلوم نیست این اتفاق سرآغاز امیدی تازه است یا باری بر دوششان.

«در سایه سرو» جوایزی را در جشنواره‌های ترایبکا، آنیمایو، لس‌آنجلس شورت و اسپارک انیمیشن از آن خود کرده و به‌عنوان بهترین فیلم این جشنواره‌ها برگزیده شده است. علاوه بر این، در نود و هفتمین دوره جوایز اسکار، که یکشنبه ۲ مارس برگزار می‌شود، در کنار چهار فیلم کوتاه دیگر با عناوین «مردان زیبا»، «سفر به شگفتی»، «آبنبات‌های جادویی» و «اه!» نامزد دریافت جایزه بهترین فیلم کوتاه انیمیشن شده است.

شبکه جهانی انیمیشن (AWN) با فیلمسازان هر پنج فیلم کوتاه مصاحبه کرده تا درباره چگونگی شکل‌گیری ایده‌شان، روند تولید و چرایی انتخاب این داستان خاص صحبت کنند.

ملایمی و سوهانی از مسیر خلاقانه‌شان، چالش‌های ساخت انیمیشن مستقل در ایران و مضامینی عمیقاً شخصی که در تار و پود اثرشان تنیده شده، سخن گفتند. قبل از خواندن مصاحبه، تریلر فیلم را تماشا کنید:

دن سارتو: ایده این فیلم از کجا آمد؟

حسین ملایمی و شیرین سوهانی: ایده اولیه انیمیشن در سایه سرو حول محور پیوندهای عاطفی در خانواده‌ای دو نفره، متشکل از یک والد تنها و فرزندش، شکل گرفت. می‌خواستیم بر اهمیت خانواده و فداکاری‌های والدین برای فرزندانشان تاکید کنیم. همچنین، لازم به ذکر است که در ابتدای پروژه، یکی از دغدغه‌های اصلیمان مسئله مهاجرت و جدایی خانواده‌ها به دلیل تحریم‌ها، مشکلات اقتصادی و وضعیت سیاسی ایران بود؛ معضلی که امروزه در کشورمان بسیار جدی است.

داستان در طول حدود یک سال، مسیری طولانی و پیچیده را طی کرد تا به شکل نهایی‌اش رسید. در این مدت، بسیاری از ایده‌های اولیه، مانند مضمون مهاجرت، حذف شدند و ایده‌های جدیدی ظهور کردند. مثلاً، ایده جانبازان مبتلا به اختلال استرس پس از سانحه، به تدریج در جلسات متعدد طوفان فکریمان شکل گرفت.

لازم به ذکر است که ما برای ساخت این فیلم، عمدتاً از تجربیات شخصی خودمان، به‌ویژه روابطمان با پدرانمان، الهام گرفتیم. در طول آن یک سال، هم‌زمان با توسعه داستان، روی تعریف و توسعه سبک بصری فیلم نیز کار می‌کردیم. این هم‌زمانی به این دو عنصر اجازه داد تا بر یکدیگر تاثیر بگذارند. ایده‌های بصری روی داستان اثر گذاشتند و ایده‌های داستانی نیز سبک بصری فیلم را تحت تاثیر قرار دادند.

دن سارتو: چرا این زمان را برای روایت این داستان مناسب دیدید؟ چه احساسات یا پیام‌هایی را می‌خواستید منتقل کنید؟

حسین ملایمی/شیرین سوهانی: راستش را بخواهید، ابتدا فقط می‌خواستیم روایتی جذاب تعریف کنیم و از این طریق، احساساتمان را با مخاطب به اشتراک بگذاریم. قصد نداشتیم پیام یا درس اخلاقی خاصی را به بینندگان منتقل کنیم. به نظر می‌رسد تا زمانی که قلب هنرمند مملو از احساسات نباشد، نیازی واقعی به خلق اثر هنری وجود ندارد. در این حالت است که خلق اثر هنری به ضرورتی اجتناب‌ناپذیر تبدیل می‌شود. ما معتقدیم فیلم فقط زمانی باید ساخته شود که نتوان از ساختنش چشم‌پوشی کرد.

سؤال دیگری که باید از خودمان بپرسیم این است: اگر فیلم یا اثری هنری از دنیای هنر و سینما حذف شود، آیا جای خالی‌اش احساس خواهد شد؟ برای مثال، «مونالیزا»ی داوینچی، «گرنیکا»ی پیکاسو و «آفتابگردان‌ها»ی ون‌گوگ، هر کدام چیزی به دنیای هنر افزودند و اگر وجود نداشتند، هنر فقیرتر می‌شد. رویکرد ما به فیلمسازی این‌گونه است. هدفمان این بود که اثری ارزشمند از خود به جای بگذاریم. قضاوت درباره موفقیتمان بر عهده منتقدان و کارشناسان فیلم است.

همانطور که قبلاً گفتیم، ما از احساسات ناشی از تجربیات شخصی و روابطمان با پدرانمان برای توسعه داستان و خلق شخصیت‌های فیلم استفاده کردیم. هر دوی ما در مورد کیفیت روابطمان با والدینمان دغدغه داشتیم. جالب اینجاست که من [حسین] بعد از ساخت این فیلم توانستم پدرم را پس از سال‌ها ببخشم و من [شیرین] توانستم احساساتم را در مورد پدرم، که جانباز جنگ ایران و عراق است، بیان کنم. لازم به ذکر است که او در جنگ دهه ۸۰ یک چشم خود را از دست داد و هنوز ترکش‌هایی در سرش دارد که گاهی باعث رفتارهای خشونت‌آمیز می‌شود.

دن سارتو: سبک انیمیشن فیلم را چگونه توسعه دادید؟

حسین ملایمی/شیرین سوهانی: همانطور که قبلا گفتیم، هم‌زمان با توسعه داستان، روی توسعه بصری فیلم نیز کار می‌کردیم. گاهی اوقات، توسعه بصری ایده‌هایی را برای داستان ایجاد می‌کرد و بالعکس.

سبک بصری باید در خدمت فیلم باشد، نه اینکه بر آن سایه بیفکند و داستان و درام را مختل کند. ابتدا می‌خواستیم فضای فیلم شبیه جنوب ایران باشد و عناصر بصری بیشتری را در فیلم بگنجانیم. اما بعدا از این تصمیم منصرف شدیم و به خودمان یادآوری کردیم که داستان باید بر همه چیز در این فیلم اولویت داشته باشد. هدفمان این بود که فضا و اتمسفر بصری فیلم را ساده و مینیمال نگه داریم. این مینیمالیسم، از یک سو، بیننده را روی داستان متمرکز می‌کرد و به آن اولویت می‌داد و از سوی دیگر، تنهایی پدر و دختر و انزوای آن‌ها را در ناکجاآباد برجسته می‌کرد.

این سادگی در سبک بصری به این معنا نیست که نیازی به تصاویر و فضاهای جذاب احساس نمی‌کردیم. یکی از چالش‌هایمان این بود که چگونه فیلم را بدون استفاده از عناصر بصری زیاد، برای بیننده از نظر بصری جذاب نگه داریم. بنابراین، می‌خواستیم سبک بصری فیلم ساده و بی‌آلایش، اما جذاب و چشمگیر باشد.

به طور کلی، خودنمایی فنی و ایجاد پیچیدگی‌های فنی اولویت ما نبود. از طرف دیگر، باید اعتراف کنیم که به دلیل محدودیت‌های مالی، فضای زیادی برای جاه‌طلبی‌های فنی نداشتیم. با این حال، خوشحالیم که داستان را بر جاه‌طلبی فنی و خودنمایی اولویت دادیم.

دن سارتو: بزرگ‌ترین چالش‌هایی که در طول تولید با آن‌ها مواجه شدید چه بود؟

حسین ملایمی/شیرین سوهانی: با چالش‌های زیادی مواجه شدیم، برخی از آن‌ها فنی بودند. مثلا، ساخت فیلمی ۲۰ دقیقه‌ای بدون کلام که برای مخاطب جذاب و گیرا باشد، کاری دشوار و چالشی بزرگ بود. اما بزرگ‌ترین چالش‌های ما خارج از خود فیلم، در زندگی روزمره‌مان و تأثیر آن‌ها بر پروژه، قرار داشتند. زندگی در یک حکومت استبدادی زیر بار تحریم‌های سنگین، یعنی مواجهه دائمی با مشکلات و تلاش برای حل آن‌ها.

در دوران ساخت فیلم، قیمت‌ها روزبه‌روز بالا می‌رفت و ارزش پولمان کاهش پیدا می‌کرد. با اینترنت کند و فیلتر شده دست‌وپنجه نرم می‌کردیم و مجبور بودیم از وی‌پی‌ان‌های مختلف برای عبور از سد سانسور استفاده کنیم. هر روز، باید قیمت طلا و ارزهای خارجی را چک می‌کردیم و به جای تمرکز بر فیلم، دائم نگران اوضاع سیاسی و اقتصادی، قیمت‌ها و آینده خودمان و خانواده‌هایمان بودیم.

مجبور بودیم مدام حقوق اعضای تیم را افزایش دهیم تا بتوانند از پس هزینه‌های زندگی بربیایند و البته، هیچ‌وقت نتوانستیم آن‌طور که شایسته‌شان بود به آن‌ها پرداخت کنیم. قیمت کامپیوترها و تجهیزات مدام بالا می‌رفت. یک بار، اوایل پروژه، سینتیکمان به دلیل نوسانات برق خراب شد و توان خرید دیگری را نداشتیم، بنابراین مجبور شدیم تا پایان پروژه از تبلت‌های قلمی معمولی استفاده کنیم. همه این‌ها در حالی بود که درآمد ما به تناسب افزایش قیمت‌ها رشد نمی‌کرد.

علاوه بر مشکلات اقتصادی، حسین به آلوپسیا آره آتا، یک بیماری خودایمنی، مبتلا شد که علاوه بر هزینه‌های هنگفت، بحران روحی شدیدی را برایمان به وجود آورد. همچنین، به دلیل تحریم‌ها، بسیاری از متخصصان ماهر از کشور رفته بودند و ما فقط چند انیماتور نیمه‌وقت برای کار روی پروژه در اختیار داشتیم.

دن سارتو: تولید فیلم چقدر طول کشید و تیمتان چند نفره بود؟

حسین ملایمی/شیرین سوهانی: ساخت «در سایه سرو» بیش از شش سال و نیم کار مداوم طول کشید. اگر مشکلات مالی و غیرمالی کمتری داشتیم و افراد ماهر بیشتری در اختیارمان بود، می‌توانستیم این فیلم را خیلی زودتر به پایان برسانیم. تیم ما حدودا ۱۵ نفر بود، اما در واقع، بیشتر آن‌ها در سال آخر پروژه به ما ملحق شدند. برای چندین سال، بار اصلی کار بر دوش خودمان به عنوان کارگردان بود، به علاوه یک یا حداکثر دو نفر دیگر.

دن سارتو: آیا جنبه‌های خاصی از فیلم وجود دارد که مایلید به آن‌ها اشاره کنید؟

حسین ملایمی/شیرین سوهانی: ما برای ساخت انیمیشن کوتاه در سایه سرو واقعا از جان مایه گذاشتیم. دلیل اینکه این همه مشکل را در طول چندین سال تحمل کردیم، این بود که به کاری که انجام می‌دادیم ایمان داشتیم و برای ساخت این فیلم  احساس رسالت و مسئولیت می‌کردیم. می‌خواستیم اثر هنری ارزشمند و منحصر به فردی مانند یک فرش دستباف خلق کنیم. بنابراین، به جای استفاده از تکنیک‌ها و نرم‌افزارهایی که می‌توانستند به ما در اتمام سریع‌تر فیلم کمک کنند، انیمیشن دو بعدی دستی را انتخاب کردیم تا حسی هنری‌تری به فیلممان بدهیم. همچنین تصمیم گرفتیم از هیچ گفتگویی در فیلم استفاده نکنیم، زیرا می‌خواستیم از مرزهای سیاسی و جغرافیایی فراتر برویم و بدون موانع زبانی، مستقیما با مخاطبان گسترده‌تری در سراسر جهان ارتباط برقرار کنیم. همچنین معتقد بودیم فیلم‌های صامت به هنر ناب و ذات اصلی سینما نزدیک‌تر هستند.

در هنر، فرهنگ و ادبیات ایران، استفاده از نمادها و استعاره‌ها و همچنین انتقال غیرمستقیم پیام‌ها بسیار رایج است. نمادها و استعاره‌های زیادی در این فیلم وجود دارد که بیشتر آن‌ها ناخودآگاه وارد داستان شده‌اند و اگر بیننده‌ای هیچ‌کدام از آن‌ها را کشف نکند، مشکلی پیش نمی‌آید، زیرا می‌تواند به سادگی از خود داستان لذت ببرد. از نظر بصری، ما از مقدار کمی تکنیک نقاشی آمیخته (Mixed Media)، مانند استفاده از ادویه و چاشنی برای پخت غذا، استفاده کردیم. در واقع، نمی‌خواستیم تکنیک نقاشی آمیخته به عنوان تکنیک غالب در این فیلم ظاهر شود. آنچه برای ما مهم‌تر بود، داستان و خود سینما بود.

دن سارتو: با نزدیک شدن به مراحل نهایی فصل جوایز و جشنواره‌ها، چه امیدهایی دارید؟

حسین ملایمی/شیرین سوهانی: خب، کاملا بی‌معنی و پوچ خواهد بود اگر تنها هدف یک فیلمساز، بردن جوایز و افتخارات باشد. اما باید اعتراف کنیم که از جنبه عملی، جوایز می‌توانند اعتبار یک فیلمساز را افزایش دهند و فرصت‌های بیشتر و بهتری را برای او در مسیر شغلی آینده‌اش فراهم کنند. بنابراین، اگر بگوییم افتخارات مهم نیستند، واقع‌بین نبوده‌ایم.

شاید اولین پاداش این فیلم، خود فیلم بود. اینکه توانستیم آن را در چنین شرایط سخت و طاقت‌فرسایی در کشورمان به پایان برسانیم، خودش معجزه‌ای بود. اما در مجموع، جوایز بسیار معتبری را از آن خود کردیم، از جمله تقدیر در جشنواره‌های ترایبکا، آنیمایو، لس‌آنجلس شورت و اسپارک انیمیشن. از طرف متخصصانی مانند جان ماسکر، جوانا کوئین، تام مور و پیت داکتر ستایش‌های فراوانی دریافت کردیم. بسیاری از خانواده‌های جانبازان مبتلا به اختلال استرس پس از سانحه، چه در داخل و چه در خارج از ایران، با ما تماس گرفتند و از ما قدردانی کردند. علاوه بر این، یکی از مهم‌ترین پاداش‌هایی که دریافت کردیم، شاد کردن مردم خسته و ناامید ایران به دلیل نامزدی اسکار انیمیشن کوتاه در سایه سرو بود.