وقتی به مسیر جهانی شدن هالووین نگاه میکنیم، با داستان شکلگیری یک حس مشترک مواجه میشیم. حس ترس، شوخی و بازی با مرگ، که از یک فرهنگ خاص بیرون اومده و بعد به زبونهای مختلف ترجمه شده. این اتفاق نه از مسیر استعمار و سیاست، بلکه از مسیر سرگرمی، بازار، رسانه و مد همهگیر شده. شاید به همین دلیله که هالووین برخلاف بسیاری از آیینهای مذهبی یا ملی، خیلی سریعتر تونست مرزها رو پشت سر بذاره و تبدیل به یک نماد فرهنگی جهانی بشه.
در عین حال، جهانی شدن هالووین یه جور چالش فرهنگی هم هست. چون هر فرهنگی وقتی این آیین رو میپذیره، در واقع در معرض این پرسش قرار میگیره که آیا داره یه رسم بیگانه رو وارد میکنه، یا داره ازش چیزی تازه میسازه؟ ما معتقدیم که جهانی شدن هالووین از منظر فرهنگی و زیباییشناسانهاش جالب و قابلمطالعهست و خواستیم این بررسی رو با شما به اشتراک بذاریم.
در ادامه، قراره همین مسیر رو دنبال کنیم. از ریشههای تاریخی میرسیم به لحظهای که هالووین به یک برند جهانی تبدیل شد، از راههایی که وارد فرهنگهای مختلف شده تا تغییری که در ظاهر، معنا و حتی اقتصاد هنر ایجاد کرد.
ریشهها و خاستگاه تاریخی هالووین
پیش از اینکه جهانی شدن هالووین اتفاق بیفته، خود این جشن چند بار از طریق ترکیب و بازآفرینی درون اروپا «جهانی» شده بود.
هالووین در اصل از آیینی به نام سامهاین (Samhain) میاد، جشنی که حدود دو هزار سال پیش توسط قوم کلتها در نواحی ایرلند، اسکاتلند و ولز برگزار میشد. سامهاین که در پایان تابستون برگزار میشد، برای کلتها نقطهای بین دو فصل و دو دنیای زندهها و مردگان بود. مردم باور داشتن که در شب سیویک اکتبر، مرز بین دو جهان نازک میشه و ارواح میتونن به زمین برگردن. به همین خاطر، برای محافظت از خودشون، لباسهای عجیبی میپوشیدن، چهرهشون رو میپوشوندن و آتش روشن میکردن تا ارواح رو دور کنن.
وقتی مسیحیت در قرنهای بعدی به جزایر بریتانیا رسید، کلیسا تلاش کرد این آیینها رو در قالبهای دینی خودش جا بده. «روز همهی قدیسان» (All Hallows’ Day) و شب قبل از اون، یعنی «All Hallows’ Eve»، از همینجا اومدن. بعدها همین واژه بهتدریج کوتاه شد و به Halloween تبدیل شد. ترکیب مسیحیت با آیینهای بومی، اولین مرحلهی بومیسازی و درواقع نخستین مرحله از جهانی شدن هالووین بود.
اما نقطهی تغییر اصلی وقتی بود که در قرن نوزدهم، موج عظیمی از مهاجران ایرلندی به آمریکا رفتن. این مهاجران با خودشون نهتنها موسیقی و زبان، بلکه سنتهای فرهنگیشون رو هم به همراه بردن. از جمله این سنتهای فرهنگی همین شب سامهاین بود که حالا به اسم هالووین شناخته میشد. در آمریکا، این رسم دوباره بازآفرینی شد. از آیینی مذهبی و روستایی تبدیل شد به یک رویداد مردمی، شهری و در نهایت، تجاری. مردم به جای آتش و نقابهای باستانی، از کدو استفاده کردن (چون در آمریکا کدو بیشتر از شلغم که در اروپا استفاده میشد در دسترس بود). و از اونجا بود که نماد Jack-o’-Lantern یا همون کدوهای تراشخورده با لبخندهای شیطنتآمیز، متولد شد.
جهانی شدن هالووین به شکل امروزیش
جهانی شدن هالووین نه از مسیر مذهب اتفاق افتاد، نه از مسیر سیاست رسمی. برخلاف خیلی از آیینهای فرهنگی که از طریق استعمار، فتوحات یا مهاجرتهای اجباری منتقل شدن، هالووین از راههایی بسیار نرمتر، پیچیدهتر و البته مؤثرتر وارد فرهنگهای دیگر شد. این راهها رو میتونیم در پنج مسیر اصلی خلاصه کنیم:
۱. سینما و فرهنگ تصویری
سینما بدون شک یکی از قدرتمندترین ابزارهای انتقال فرهنگی در قرن بیستم بوده. هالیوود، بهویژه در ژانر وحشت، از دههی ۳۰ به بعد مفاهیمی مثل ترس، جنزدگی، خونآشام، ارواح و… رو تبدیل به بخشی از تخیل جهانی کرد.
از دههی ۷۰ به بعد، فیلمهایی مثل Halloween (1978)، Friday the 13th، و بعدتر Hocus Pocus، باعث شدن خود مناسبت هالووین هم به بخشی از روایت سینمایی تبدیل بشه. یعنی دیگه سوژه فقط ترس نبود، سوژه ترس در شب هالووین بود.
وقتی تماشاگر مکزیکی یا ژاپنی یا فرانسوی فیلمی میدید که در اون بچهها با لباسهای عجیب تو شب ۳۱ اکتبر به در خونهها میرفتن، اون تصویر برای خودش هم تبدیل به الگویی قابلتقلید میشد.
همچنین بخوانید: در جستوجوی کودکی ازدسترفته
۲. اقتصاد مصرفی
هالووین فقط یه آیین فرهنگی نیست؛ یک صنعت هم هست.
در سالهای اخیر، گردش مالی هالووین در آمریکا به بیش از ۱۳ میلیارد دلار رسیده. این ارقام شامل لباس، تزئینات، شکلات، رویداد، بازاریابی، تجربههای تعاملی و حتی محتوای آنلاین میشه.
این ابعاد اقتصادی باعث شدن برندها، فروشگاهها، اپلیکیشنها و حتی فریلنسرهای محتوا علاقهمند بشن این جشن رو وارد بسترهای محلی خودشون کنن. در کشورهایی که نه ریشهی مسیحی داشتن، نه سنت مشابه، ناگهان تمهای نارنجی و مشکی هالووین توی فروشگاهها ظاهر شد. چرا؟ چون بهسادگی میفروخت.
۳. شبکههای اجتماعی و الگوریتم
با ظهور اینستاگرام، یوتیوب، تیکتاک و…، «جشن» تبدیل شد به چیزی که باید عکسبرداری بشه. این یعنی آیینی که بصریه، رنگ داره، فرم داره و امکان بازی با ظاهر و استایل رو میده، شانس زیادی داره تا وایرال بشه.
هالووین دقیقا همین ترکیبه؛ ترکیب لباس، گریم، نور، طنز و ترس. در واقع شاید بشه گفت جهانی شدن هالووین تو دههی ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۰ بیش از هرچیز، حاصل الگوریتم بوده. چون ترند شدن لباس، «کاستوم هالووین»، makeup challengeها و… همه توسط سیستمهای شبکههای اجتماعی تقویت شدن.
۴. مهاجرت و تبادل جمعیت
در خیلی از کشورهایی که امروز جشن هالووین توشون برگزار میشه، بخشی از جمعیت یا مهاجره، یا تحصیلکرده در غربه، یا در ارتباط مستقیم با خانوادههای خارج از کشوره. این آدمها، همراه خودشون سبک زندگی رو هم از کشوری به کشور دیگه میبرن. همونطور که ما الان شب یلدا رو در لسآنجلس برگزار میکنیم، خیلی از ژاپنیها یا لبنانیها هم با برگشت از کانادا، آیین هالووین رو به شکل نمادین با خودشون سوغاتی آوردن.
۵. سادهسازی و بیخطر شدن محتوا
هالووین مدرن دیگه بار مذهبی نداره. نه آیینیه، نه آزاردهنده و حساسیتبرانگیز، نه حتی از نظر سیاسی چالشساز. ترسهایی که در هالووین هستن، اغلب کاریکاتوری و کارتونیان. اسکلت با کلاه، جادوگر خوشحال، زامبی دوستداشتنی تو سالهای اخیر برای همهمون تبدیل به تصاویری آشنا شدن.
هالووین از نگاه طراحی: چرا اینقدر راحت جهانی شد؟
هالووین، از همون ابتدا آیینی بوده که با فرم، رنگ، فضا و نماد کار میکرده؛ نه با متن. همین هم باعث شده یکی از «بصریترین» آیینهای جهان بشه. و خوب میدونیم که «بصریبودن» یعنی: قابلکپی، قابلپخش، قابلطراحی.
۱. پالت رنگی جهانیشده
رنگها در هر فرهنگ معنای خاصی دارن. ولی ترکیب نارنجی–مشکی در هالووین یه پالت بسیار قدرتمند ساخته که هم از نظر روانشناسی رنگ (کنتراست شدید انرژی در برابر سکون)، هم از نظر نمادگرایی فرهنگی کار میکنه. نارنجی از کدوهای پاییزی و آتشهای آیینی میاد؛ مشکی نماد مرگ، شب و دنیای تاریکه.
بعدها رنگ بنفش هم به این ترکیب اضافه شد، چون هم با مفاهیم جادویی و رازآلود سازگاره، هم پالت رو از یکنواختی درمیاره. همین محدود بودن و در عین حال خوانا بودن رنگها باعث شده حتی یک ویترین ساده یا صفحهی اینستاگرام با دو رنگ نارنجی–مشکی خیلی سریع حس هالووین رو تداعی کنه.
۲. آیکونهای قوی و قابلفهم
کدو، جادوگر، اسکلت، شبح، خفاش، گربهی سیاه، ارّهبرقی، زامبی. همهی اینها نمادهایی هستن که بدون نیاز به ترجمه، قابلشناختنان. مهمتر اینکه این آیکونها کاراکتر دارن؛ یعنی فقط تصویر نیستن، بلکه «شخصیت» دارن و میتونن وارد طراحی لباس، گرافیک، موشن، محصول، بستهبندی و… بشن.
همین «زنده بودن» نمادهاست که هالووین رو تبدیل کرده به یک تجربه کامل بصری.
۳. فرمهای آزاد و قابلیت بازی با طراحی
برخلاف بسیاری از آیینها که فرم بسته دارن (مثلا رنگ مونوکروم، لباس ثابت، ساختار مقدس)، هالووین در فرم خودش آزاد و انعطافپذیره.
امروز برای جشن هالووین شما میتونید یه لباس ترسناک انتخاب کنید یا یه لباس خندهدار؛ میتونید ترکیبش کنید با شخصیتهای تخیلی معروف و محبوب مثل هریپاتر یا سریال Stranger Things؛ گریم شما میتونه کلاسیک باشه یا نئونی. تفاوتی نداره. هر شخصیتی که خلاقانه به شما بشینه و خیال توش داشته باشه جواب میده.
برای همین برندها، طراحها، و تولیدکنندهها عاشق این مناسبتان. چون در عین داشتن یک قالب کلی، به هیچ چیزی محدودشون نمیکنه.
همچنین بخوانید: طراحان آینده در Design Miami Paris 2025
۴. طراحی تجربه (Experience Design)
در سالهای اخیر، هالووین فقط به لباس و شکلات بسنده نکرده و تبدیل شده به یه تجربه کامل. خونههای تسخیرشده(Haunted Houses)، رویدادهای اتاق فرار، پاپآپ با طراحی خاص در فروشگاهها،و حتی محتوای تعاملی در پلتفرمها.
این یعنی طراح تجربه (Experience Designer) بهاندازهی طراح گرافیک در ساخت این مناسبت نقش داره.
جهانی شدن هالووین امروز در نقطهایه که در این تاریخ در سرتاسر جهان متخصصین طراحی نور، صدا، گرافیک محیطی، انیمیشن و طراحی تعاملی همه با هم کار میکنن تا یک «حس ترسناک، اما سرگرمکننده» تولید کنن.
۵. قابلیت فرهنگ میم
هالووین، به لطف طراحی آزادش، با فرهنگ میم خیلی خوب همخوانه. یعنی میشه شخصیتهای سیاسی، سلبریتیها، یا وقایع روز رو با لباس و طراحی وارد فضای هالووین کرد. این ویژگی باعث شده نسل Z بیشتر از هر نسل دیگهای با هالووین ارتباط بگیره. چون میتونه هم باهاش طراحی کنه، هم جشن بگیردش، هم در شوخی رو باهاش باز کنه، هم ازش برای نقد استفاده کنه.
در نهایت
هالووین بیش از اونکه یه آیین باشه، یه بستر تخیلیه و این یعنی دقیقا همون چیزی که طراحها باهاش زندگی میکنن. هالووین در ترکیب قصه، فرم، رنگ، بدن، فضا، کاراکتر و احساس ساخته میشه. تو این شب، هیچ چیز زیادی یا اغراقآمیز تلقی نمیشه. اگر روزهای دیگهی سال طراحها باید با قاعدههای برند و سلیقههای محافظهکارانهی مخاطب کلنجار برن، هالووین شبیه که خیال، اغراق، عجیببودن و حتی ترس، نهتنها مجازن بلکه خواستنیان.
همین جهانی شدن هالووین (اینکه توی لندن، سائوپائولو، توکیو یا تهران، آدمها با نشانهها و رنگهاش ارتباط میگیرن) به دیزاینرها یک فرصت بینظیر برای تمرین میده.
مهم نیست در چه حوزهای کار میکنید – گرافیک، موشن، لباس، فشن، طراحی فضا یا حتی طراحی صحنه – هالووین یه موقعیته که اجازه میده خودتون رو به شکل کامل در دنیای نمادها، رنگها، فضای تئاتری و روایت وارد کنید.
منتظر دیدن آثار خلاق شما هستیم.